دین جامد، دین مایع، دین گاز

در لابلای بحث های دین پژوهانه تعابیر مختلفی در مورد "دین" به کار می رود، هر کدام از این تعابیر دارای پیش فرض هایی هستند که توجه به آنها ما را در بحث های دین پژوهی یاری خواهد کرد. در این نوشته کوتاه سعی دارم تا به سه نوع تلقی از "دین" اشاره کنم.

1.     نگاه گروهی به مقوله دین، نگاه به امری است که ثابت و استوار است. از نگاه این گروه دین به مانند امری کاملا مشخص و منحاز است که دارای حدود مشخصی است و در این بین از هیچ یک از شرایط و عوامل بیرونی متاثر نیست. دین به مانند یک شی جامد مثل یک تکه سنگ است که در هر صورت حالت ثابتی دارد و شرایط محیطی باعث تغییر در آن نمی شوند. از نگاه این گروه با توجه به ثبات دین، ما با پیروی از اصول مشخصی توان رسیدن به "معرفت ناب دینی" را داریم و می توانیم به حقیقت پیام الهی نائل شویم. گروه های بنیاد گرا معمولا چنین نگاهی دارند.

2.     گروه دوم دین را بیشتر شبیه یک مایع مانند آب فرض می کنند که اگرچه در ظرف های مختلف، اشکال متفاوتی به خود می گیرد ولی دارای گوهر ثابت و خاصیتی مشخص است. از نگاه این گروه، دین اگرچه دارای گوهر ثابت است ولی بخشی از مسائلی که "دینی" تلقی می شوند، اموری هستند که متاثر از شرایط زمان و مکان ظهور دین بوده است و ربطی به گوهر دین ندارند. از نگاه این گروه بخش قابل توجهی از آموزهای ادیانِ تاریخی، شکل گرفته در بافت اجتماعی و فرهنگی آن جامعه است و نباید آموزه های دینی را که مبتنی بر شرایط مقطعی و منطقه ای شکل گرفته است، حالت جهانی و جاودان بدهیم بلکه باید در پی آن باشیم تا آموزه های جهانی دین را کشف کنیم و مطابق نیاز روز، دین را تفسیر کنیم. نو اندیشان دینی و روشنفکران دینی، علی رغم تفاوت هایی که با یکدیگر دارند در چنین دیدگاهی جای میگیرند.

3.     در نگاه سوم دین دارای چنان گوهر ثابتی نیست بلکه اساسا امری اصیل نیست و برخاسته از مسائل شخصی (مشکلات روانی/ ترس / جهل) یا اجتماعی(طبقات اجتماعی) است. در این نگاه گازوار به دین، هیچ هویت خاصی که حکایت گر امری ماورائی باشد وجود ندارد و دین تنها امری است که بر اساس منشاهایی کاملا زمینی پدید آمده است، در این نگاه دین یک توهم یا نهایتا یک توهم مفید، تلقی می شود. می توان خداناباوران را در این دسته قرار داد.

 

*        هدف این نوشته تنها ارائه خطوط کلی انواع تلقی ها از دین است و بدیهی است که در نوشته ای چنین کوتاه نمی توان به جزئیات سه نوع نگاه و نیز جریان های موجود در درون هر گروه پرداخت.