سخنرانی «اخلاق اصالت»

«بر اساس خواست خودت زندگی کن، نه تحمیل دیگران»

زندگی اصیل چیست؟ آرمان اصالت و اخلاق برآمده از آن چه ویژگی هایی دارد؟ چه پیامدها و نقدهایی در پی دارد؟
در این جلسه که به دعوت دانشکده فلسفه دانشگاه ادیان و مذاهب تشکیل شد، حول این سه محور سخن گفتم. به نظر من، درک دغدغه زندگی اصیل کلید فهم بسیاری از تحولات فرهنگی-اجتماعی جهان معاصر است.

فیلم سخنرانی اخلاق اصالت

پوچی، ایمان و روایت معنادار از زندگی

 پوچی، ایمان و روایت معنادار از زندگی

 

در این مقاله سعی کرده ام سه تقریر از پوچی را صورت بندی کنم. این تقریرها برگرفته از اندیشه فیلسوفانی چون نیگل، کامو، استیس، شوپنهاور و نیچه است. سپس با بحث از معنای زندگی به مثابه روایت زندگی، سعی کرده ام  راهی برای عبور از بحران پوچی بیابم. از نظر من، روایت عنصر لازم برای معناداری است و ایمان دینی می تواند به یافتن روایتی معنادار از زندگی کمک کند. با توجه به امکان روایت های متنوع در مورد زندگی، مسئله داوری میان روایت های مختلف، بخش دیگری از این مقاله است. سعی کرده ام ملاک اولیه ای در این زمینه مطرح کنم. 

تمام آنچه در این مقاله طرح شده است، به مثابه طرح بحث است و فضا برای طرح دیدگاه های انتقادی گشوده است. امیدوارم از نظرات خوانندگان گرامی مقاله بهره مند شوم.

این مقاله در شماره اخیر مجله Religious inquiries منتشر شده است.

لینک مقاله:

 

🔗 ri.urd.ac.ir/article_183642.html

درآمدی بر مطالعات معنویت در علوم انسانی

کتاب «درآمدی بر مطالعات معنویت در علوم انسانی» منتشر شد.

برای مشاهده فهرست کتاب به این آدرس مراجعه کنید.

نگاهی به کتاب «اخلاق اصالت»

«اخلاق اصالت» یکی از آثار مهم چارلز تیلور فیلسوف تاثیرگذار معاصر است که به تازگی به فارسی ترجمه شده است. دغدغه زیست اصیل یکی از ویژگی­های دوران متأخر فرهنگ غرب است. این ویژگی در حدود شصت سال اخیر چنان گسترش یافته است که تیلور در کتاب گرانسنگ عصر سکولار[1] دوره متأخر فرهنگ غرب را «عصر اصالت»[2] نام می­گذارد. علی­رغم پیشینه قابل توجه ایده­آل اصالت در ایده­پردازی­های متفکران پیش از تیلور،[3] ابعاد مختلفی از این مسأله همچنان به نحو شایسته مورد بررسی قرار نگرفته است. تیلور در کتاب اخلاق اصالت، سعی می­کند زوایای این مسأله را بررسی کند و استلزامات زیست اصیل و نیز مبانی نظری­ای را که این نحوه از زیستن بر آنها مبتنی است، بکاود. به­طور مشخص، تیلور در این کتاب به سه مسأله اساسی می­پردازد:

فردگرایی، عقل ابزاری و آزادی.

در این بررسی، تیلور موضع انتقادی خود را حفظ می­کند و سعی می­کند نکات مثبت و منفی وضعیت فعلی را از نظر دور ندارد. از نگاه او، ما با وضعیت مطلوب فاصله بسیاری داریم و گام­های بسیاری باید برای رسیدن به وضعیت مطلوب برداشته شود. او از سویی منتقد نسبی‌گرایی در اخلاق اصالت است و معتقد است که در فضای این اخلاق، افق‌های اهمیت از بین می‌رود و هیچ چیز مهمی غیر از انتخاب خود فرد باقی نمی‌ماند و این به معنای از بین رفتن اخلاق است. از سوی دیگر، معتقد است که در ایده‌آل اصالت درک مهمی از ذات انسان نهفته است که با در نظر گرفتن ملاحظاتی –چون سرشت گفتگویی بشر- می‌تواند انسان را به سوی یک زیست غنی‌تر هدایت کند.

نکته مهمی که در این میان وجود دارد این است که دغدغه زندگی اصیل تنها در مرزهای جغرافیایی غرب باقی نمانده است و حضور این ایده در کشورهای دیگری مانند کشور ما، به نحو چشمگیری افزایش یافته است. امروزه می­توان ردپای ایده­آل اصالت را در میان نظرپردازی­های متفکران، توصیه­های روانشناسی و مشاوره، فیلم­ها و رمان­ها و... به­روشنی مشاهده کرد. توصیه­هایی چون «بر اساس فهم خودتان زندگی کنید.» یا «از قلبت پیروی کن!»، «مهم خواست توست و نه قضاوت دیگران» نمونه­هایی از رشد چنین تفکری است.

علاوه بر موضوع مهم این کتاب، نویسنده کتاب نیز فیلسوف برجسته­ایست که به­خوبی زوایای مختلف این بحث را کاویده است. چارلز تیلور یکی از بزرگ‌ترین فیلسوفان فعلی جهان است که در موضوعات مختلف ایده­پردازی کرده است. در میان آثار او، بررسی هویت انسان مدرن، شکل­گیری مدرنیته، وضعیت ایمان در عصر جدید و ساختارهای مطلوب سیاسی-اجتماعی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است[4].

این کتاب توسط وحید سهرابی فر (پژوهشگر دین و فلسفه و نویسنده کتاب «زندگی زمینی و راز آسمانی: چارلز تیلور و پیامدهای مدرنیته برای دین و معنویت») ترجمه شده است و در اردیبهشت 1402 توسط انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب منتشر شده است.

 

---

[1]. Taylor, C. (2007). A Secular Age. Cambridge: Harvard University Press.

این کتاب تحت عنوان عصر سکولار با ترجمه علیرضا پاک­نژاد توسط نشر روزگار نو منتشر شده است.

[2]. Age of authenticity.

[3].  برای آگاهی از این پیشینه، مطالعه این مدخل پیشنهاد می­شود:

Varga, S., & Guignon, C. (2014) September. Authenticity The Stanford Encyclopedia of Philosophy: http://plato.stanford.edu/entries/authenticity.

همچنین کتاب «در جستجوی اصالت» از چارلز گیان، ترجمه آرش محمد اولی، نشر ققنوس

[4] متن فوق از مقدمه کتاب انتخاب شده است.

سخنرانی چارلز تیلور با عنوان «نقش معنابخش دین در عصر سکولار»

یکشنبه 10 بهمن 1400، چارلز تیلور در انجمن علمی دین پژوهی ایران سخنرانی خواهد کرد. برای آشنایی با آثار و اندیشه های تیلور می توانید به پرونده تیلور در کانال بیکرانگی مراجعه کنید.

برای شرکت در جلسه سخنرانی می توانید از طریق این لینک (با انتخاب گزینه مهمان) وارد شوید.

 

 

 

دومین بسته برنامه های انجمن علمی دین پژوهی ایران

 انجمن دین پژوهی ایران بسته دوم برنامه های خود را تقدیم می کند.
 

 نشست نخست: «تفسیر نویافته خواجه عبدالله انصاری: متنی بنیادگرایانه یا اثری صوفیانه؟»
سخنران: مرتضی کریمی نیا
عضو هیئت علمی بنیاد دائره المعارف اسلامی
زمان: یکشنبه 14 آذر 1400
 

 نشست دوم: «دین و هنر: نظریه محاکات»
سخنران: امیر مازیار
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر 
زمان: یکشنبه 11 دی 1400
 

 نشست سوم: The Meaning-conferring Role of Religion in a Secular age  
سخنران: چارلز تیلور
استاد برجسته فلسفه، دانشگاه مک گیل، کانادا
زمان: یکشنبه 10 بهمن 1400

 

آغاز به کار انجمن علمی دین پژوهی ایران

انجمن علمی دین پژوهی ایران با هدف بسط و تعمیق دانش دین پژوهی در ایران فعالیت های علمی خود را آغاز کرد. این انجمن با تشکیل هیئت موسس و به تصویب رساندن اساسنامه، موفق به کسب موافقت اصولی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری شد. پس از این مرحله با انتشار فراخوان عمومی و جذب عضو، در اردیبهشت ماه سال جاری اقدام به برگزاری مجمع عمومی انجمن کرد و در این مجمع، هیئت مدیره انجمن با رای اعضا انتخاب شدند. بر اساس رای اعضای انجمن این افراد به عنوان اعضای هیئت مدیره انتخاب شدند:

مرتضی کریمی نیا، قدرت الله قربانی، نعیمه پورمحمدی، زرین مناجاتی، نرجس ابوالقاسمی، مریم حقی، وحید سهرابی فر

در نخستین جلسه هیئت مدیره، بر اساس نظر اعضا آقای وحید سهرابی فر به عنوان رئیس انجمن، آقای قدرت الله قربانی به عنوان نائب رئیس، خانم نرجس ابوالقاسمی به عنوان مسئول امور مالی و خانم مریم حقی به عنوان دبیر انجمن انتخاب شدند.

در نخستین برنامه، پنج سخنرانی ناظر به ساحت های مختلف دین پژوهی توسط این انجمن ارائه خواهد شد. اطلاعات این نشست ها در پوستر قابل مشاهده است. انجمن دین پژوهی از تمام صاحب نظران، اساتید، پژوهشگران و دانشجویان دعوت می کند تا با مشارکت خود در برنامه های انجمن به شکوفایی و بالندگی این نهال نوپا کمک کنند و از این رهگذر زمینه را برای رشد و گسترش هرچه بیشتر دانش دین پژوهی در ایران فراهم کنند.

[e-mail]

 

برنامه سوره با موضوع: قرآن و مسائل وجودی انسان

دین پژوهی چیست و چرا مهم است؟

 

با راه اندازی کانال «بیکرانگی» در سایت آپارات، از این پس برخی از سخنرانی ها، گفتگوهای علمی و نیز درسگفتارها را در این سایت بارگذاری خواهم کرد.

 

در سخنرانی «دین پژوهی چیست و چرا مهم است؟» به معرفی رشته جدید دین پژوهی و اهمیت آن پرداخته ام. دلایل رشد چنین نگرش هایی و ضرورت به کار بردن آنها را مورد بررسی قرار داده ام و در نهایت نقدی نسبت به آن مطرح کرده ام.

 

 

این ویدئو را می توانید در این لینک مشاهده کنید.

خدای قند، خدای زهر؛ تأملی در کرونا و خدای «به درد بخور»

چالش کرونا جهان را فرا گرفته است. گروهی درپی یافتن درمان، گروهی در تقلای نجات اقتصاد رو به افول و جمعی نیز در تلاشند تا نسبت این حادثه را با خدا بفهمند. به عبارت دیگر، شیوع کرونا باعث بازخوانی برخی از پرسش‌های قدیمی الهیات شده است. جنبه الهیاتی این چالش در ایران از اهمیت بیشتری برخوردار است. طبق برخی گزارش‌ها، نقطه آغاز این بیماری در ایران، شهر قم بود؛ شهری که همواره پناهگاه شیعه بوده است و حتی در برخی از احادیث توصیه شده که در سختی‌ها به قم پناه ببرید[1]. تصور پناهگاه برای این شهر موجب شد که تولیت حرم، مخالف بسته شدن آن در این شرایط باشد، آن هم با این ادعا که اینجا «دارالشفاء» است و نباید در چنین شرایطی بسته باشد. بااین حال، گسترش بیماری تا جایی پیش رفت که حرم حضرت معصومه(س)-مانند حرم‌های دیگر- بسته شد. از سوی دیگر، افرادی چون عطاءالله مهاجرانی منکر دارالشفاء بودن حرم‌های اهل بیت(ع) شدند و آنها را صرفاً مرکز توجهات معنوی معرفی کردند.

در چنین شرایطی عبدالکریم سروش در مصاحبه‌ای با عنوان «خدا به هر دردی نمی‌خورد»، سعی کرد تصویر قابل دفاعی از خداوند ارائه کند. از نگاه او خداوند حضور فعالی در زندگی ما ندارد. او در این مصاحبه می‌گوید: «آن خدای دین معیشت‌اندیش که خلأهای زندگی‌شان را پر می‌کرد، آن خدا اکنون غایب است. آن خدا هیچ‌وقت حاضر نبوده است. فکر می‌کردند حاضر است. فقط در خیال آن‌ها حاضر بوده است و هراتفاقی که می‌افتاد می‌گفتند خداوند کرده است. می‌گفت خدا به من یک دختر داده، خدا جان من را حفظ کرده». او در پاسخ به این پرسش که بر اساس دیدگاه شما خدا به چه دردی می‌خورد، می‌گوید: «خدا به هر دردی نمی‌خورد. به درد تنهایی‌های روح می‌خورد. به درد عاشقی می‌خورد. به درد پرستش و ستایش می‌خورد و همه ما عمیقاً به این نقش‌ها احتیاج داریم. خداوند العیاذبالله کارگر خانه نیست که اگر لوله آب ترکید تعمیر بکند. ما چون از خداوند این انتظارات را داریم، بعد می‌گوییم چرا آن کارگر نیامد. خوب این اشتباه است.» و در نهایت فلسفه دعا را نیز چنین معرفی می‌کند: «دعا ابراز بندگی ست نه ابزار زندگی».

با این حال، نگاهی به متون دینی، تصویر دیگری از خدا رقم می‌زند، به طور مثال قرآن از زبان حضرت ابراهیم(ع) نقل می‌کند که خداوند کسی است که ما را آفریده، هدایت می‌کند، غذا می‌دهد، سیراب می‌کند و هنگام مریضی شفا می‌دهد[2]. در سوره اسراء خداوند خود را حرکت دهنده کشتی‌ها در دریا و همچنین نجات دهنده طوفان زدگان دریا معرفی می‌کند[3]. همچنین در بیان یک قاعده، قرآن می‌فرماید اگر خداوند را یاری کنید، او نیز شما را در زندگی یاری خواهد کرد و به شما کمک می‌کند تا بر دشمنان خود غالب شوید[4]. در آیه دیگر تصریح می‌کند که خداوند از مومنان دفاع می‌کند[5]. به طور خلاصه آیات و روایات معتبری که بیانگر حضور و دخالت خداوند در زندگی انسان‌هاست، بیش از آن است که انکار شوند.

شاید به همین دلیل است که در الهیات سنتی شیعه، بلایای این چنینی همواره با تفاسیر دیگری همراه شده است؛ تفاسیری که حضور و دخالت خداوند در جهان را کمرنگ نمی‌کند. در این فضا بلایا یا به جهت امتحان و آزمایش است (نمونه‌ای از این تبیین را می‌توان در کلیپ کوتاه آیت‌الله جوادی آملی در مورد کرونا مشاهده کرد) و یا از باب عذاب و نتیجه اعمال ناشایست. البته گروهی نیز این بلایا را اقتضائات جهان مادی برشمرده‌اند. در هر صورت، متألهان شیعه همواره در پی آن بودند که تبیین آنها از بلایا و شرور، با «توحید افعالی» منافاتی نداشته باشد.

با این اوصاف، کرونا را چطور باید فهمید؟ آیا خداوند از وجود کرونا و رنج انسان‌ها آگاه است؟ آیا قدرت و توان مقابله با آن را دارد؟ چالش کرونا چه تاثیری بر خداشناسی ما می‌گذارد؟

پاسخی که من در پی آن هستم با یک گمانه‌زنی فلسفی آغاز می‌شود. به گمان من، ما انسان‌ها دچار یک «انسان‌محوری معرفتی» هستیم و تمام جهان را به عنوان تابعی از شرایط فکری خود درک می‌کنیم. به عبارت دیگر، جهان را در قالب مفاهیم ذهنی خود درک می‌کنیم و سپس در مورد واقع عالم نیز بر اساس چارچوب‌های ذهنی‌مان داوری می‌کنیم. این سخن-یا مشابه آن- پیش از این توسط فیلسوفانی چون کانت، ویتگنشتاین و هیک مطرح شده است. مسئله این نوشته و آنچه مرا اکنون به سراغ این دیدگاه فلسفی می‌کشاند، این مسئله است که نسبت خداوند با کرونا چیست.

مسئله از آنجا آغاز می‌شود که گویا ما «توقع» داریم که خداوند ـ خدایی که در عالم هستی دخالت می‌کند ـ همواره و در هر شرایطی به یاری ما بیاید و ما را از سختی‌ها و ناملایمات رهایی بخشد. این «توقع» اگر به صورت مستمر برآورده نشود، دچار مشکلات ایمانی می‌شویم، حس رهاشدگی می‌کنیم، حضور خدا را دیگر احساس نمی‌کنیم، گویا دعایمان شنیده نمی‌شود یا حتی ممکن است مانند اخوان ثالث شکوه کنیم: «زمین گندید، آیا بر فراز آسمان کس نیست؟»

این «توقع» ریشه در خداشناسی ما دارد. این در حالی است که از نظرگاه فلسفی نمی‌توان خداوند را به قالبی ذهنی، فروکاست و از آن موجود ناشناخته، صرفاً بر اساس مفاهیم و اوصاف محدودی که ساخته ذهن ماست، توقعاتی داشت. اساساً خداوند فراتر و والاتر از محدودیت‌های ذهنی ماست. رفتار، مداخلات و تعاملات او به هیچ روی قابل پیش‌بینی نیست. بر این اساس، خداشناسی رایج این دوران که متأثر از عاطفه‌گرایی، یک خدای همواره «نایس» را معرفی می‌کند، نمی‌تواند نمایانگر خدای واقعی باشد. خداوند، قابل شناخت و قابل پیش‌بینی نیست و هرگونه تلاش برای صورت‌بندی او محکوم به شکست است. حتی تمام اوصافی که ما نیک می‌شماریم نیز در چارچوب ذهن بشری ما ممدوح است و این‌گونه نیست که ضرورتاً در ساحت الهی نیز چنین باشد. خداوند در هیچ ظرف محدودی نمی‌گنجد و بر اساس هیچ توصیفی قابل ارزیابی نیست. بر تارک چنین خداشناسی‌ای، این آیه از قرآن می‌درخشد که «این انسان‌ها هستند که مورد بازخواست قرار می‌گیرند و از خدا سؤالی نتوان پرسید»[6].

عجز از شناخت اوصاف الهی در روایات هم مورد توجه قرار گرفته است. امام باقر(ع) در حدیثی به خداشناسی‌های متداول واکنش نشان می‌دهد و می‌فرماید: هر آنچه شما با اذهانتان در مورد خدا ساخته‌اید، مخلوق شماست و نسبتی با خداوند ندارد. اگر یک مورچه هم در مورد خدا سخن بگوید،‌ گمان می‌کند داشتن شاخک‌های بزرگ، کمال خداوند است و از این روی خدا بایستی دارای شاخک‌های بسیار بزرگ باشد![7] این در حالی است که مورچه صرفاً در حال توصیف خداوند بر اساس ذهن محدود خود است؛ توصیفی که نسبتی با واقعیت ندارد. از این جهت، خداشناسی انسان نیز تفاوت بنیادینی با خداشناسی مورچه ندارد.

اگر عجز از معرفت خدا را حقیقتاً بپذیریم، آن‌گاه «توقع» رفتارهای خاص در مواقع خاص را هم نخواهیم داشت و چنان تصور نخواهیم کرد که خداوند همواره بایستی ما را از سختی‌ها نجات دهد. به عبارت دیگر، در این حالت اجمالاً ـ بر اساس گزاره‌های دینی ـ می‌دانیم که خداوند هم یاریگر است و هم برخوردهای قاطع دارد. خدا گروهی را از سختی نجات می‌دهد و گروهی را هم به دل‌سختی می‌فرستد. چنین تصوری از خداوند، به نظر واقعی‌تر می‌رسد. شاید در مواجه با مصائبی مانند کرونا، بتوانیم با این بیت مولوی با خداوند راز و نیاز کنیم:

 

قطره تویی بحر تویی لطف تویی قهر تویی **** قند تویی زهر تویی بیش میازار مرا

 

 

این نوشته در سایت دین آنلاین، سایت ادیان نیوز، کانال بیکرانگی و کانال نامه های حوزوی منتشر شده است.

 

 

[1] «اذا عَمَّتِ الْبُلْدانَ الْفِتَنُ فَعَلَیکمْ بِقُمْ وَحَوالیها وَنَواحیها فَانَّ الْبَلاءَ مَدْفُوعٌ عَنْها»

[2] شعراء: 78-80

[3] اسراء: 66-67

[4] آل عمران: 160

[5] حج: 38

[6] انبیاء: 23

[7] کلّما میزتموه بأوهامکم فی أدق معانیه مخلوق مصنوع مثلکم مردود إلیکم و لعل النمل الصغار تتوهم أن لله تعالی زبانیتین فإن ذلک کمال‌ها و یتوهم أن عدم‌ها نقصان لمن لا یتصف بهما و هذا حال العقلاء فیما یصفون الله تعالی به